KALISZ

Przypuszczalna data przybycia pierwszych Żydów do Kalisza określona została na rok 1138. 16 sierpnia 1264 roku książę Bolesław Pobożny, chcąc ożywić osadnictwo żydowskie, wydał zbiór przywilejów zwany Statutem kaliskim. Statut składał się z 37 artykułów i regulował podstawowe sprawy gospodarcze, organizacyjne i kultowo-religijne. Oparty na prawodawstwie stosowanym wobec Żydów w Czechach, Austrii i na Węgrzech, stanowił regulację prawną wszytkich gmin żydowskich w Wielkopolsce, a od 1334 roku potwierdzony przez Kazimierza Wielkiego w całej Polsce. W połowie XIV wieku istniała już w Kaliszu dzielnica żydowska z własną synagogą. Pierwszym znanym z imienia rabinem był w 1427 roku Michoel (Żydzi nie nosili jeszcze wtedy nazwisk, zostały wprowadzone dla wszystkich dopiero w 1810 roku). W 1542 roku, z powodu załamania się prosperity gospodarczej doszło do rozruchów antyżydowskich. Tłum wdarł się do synagogi, sprofanował Torę. Król przestrzegł mieszkańców Kalisza, że w razie powtórzenia się zamieszek ukarze ich wysoką grzywną. W tym czasie osadnictwo żydowskie rozwinęło się wskutek napływu uchodźców z Pragi czeskiej i Węgier. Istniało wówczas 18 domów żydowskich i szkoła. Do kolejnego wrzenia antyżydowskiego doszło w 1653 roku, gdy wybuchła zaraza, za której przywleczenie obwiniano Żydów. Grożono nawet wypędzeniem ich z miasta. W 1676 roku Jan III Sobieski potwierdził jednak przywileje Statutu kaliskiego. W połowie XVIII wieku liczba Żydów w Kaliszu przekraczała 1000 osób i stale wzrastała, stanowiąc blisko 30% ogółu mieszkańców. Także w okresie zaborów tendencja ta nie załamała się. Przeciwnie, w 1804 roku na 7 tyś. mieszkańców było ponad 2100 Żydów. W 1808 roku na 6,8 tyś. mieszkańców było już ponad 2,5 tyś. Żydów. W 1812 roku gmina żydowska nie zapłaciła podatku za przemarsz wojsk napoleońskich i za karę zamknięto Jej synagogę. Podobnie zamierzano ukarać Żydów za absencję w powstaniu 1831 roku. Jedynym znanym z nazwiska Żydem, który dobrowolnie brał udział w powstaniu był polski patriota Aleksander Morgensztern, syn miejscowego lekarza. W połowie XIX wieku Żydzi stanowili już 40% mieszkańców Kalisza. W 1836 roku otwarto żydowski szpital, nato- miast dzięki staraniom Ludwika Mamrotha powstała w Kaliszu trzyklasowa szkoła żydowska. Nowa synagoga wzniesiona została w 1911 roku, a w 1916 otwarto żydowską szkołę średnią. Po l wojnie światowej czynne były trzy dalsze szkoły, wychodziły tygodniki ?Di Kaliszer Wochn" i ?Kaliszer Lebn". We wrześniu 1939 roku Żydzi stanowili 50% mieszkańców miasta, było ich około 20 tyś. Getto zostało utworzone przez Niemców już w listopadzie 1939 roku. W grudniu podjęto masowe wysiedlenia do obozu pracy w Koźminku, do getta w Łodzi i do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem. W listopadzie 1939 roku rozpoczęli też Niemcy masowe egzekucje na terenie cmentarza żydowskiego i przy ul. Podmiejskiej. W końcu 1940 roku w Kaliszu pozostało zaledwie 495 Żydów. Rok później 200 Żydów wywieziono do Chełmna a resztę do getta łódzkiego. Kalisz wydał wielu sławnych rabinów, cadyków i naukowców żydowskich. W 1641 roku urodził się tam Bass-Szabtai ben Josef, w latach 1636-1643 działał Salomon Zalman, własną jesziwę założył Jisroel Szapiro, nauczali Juda ben Nissan i cadyk Abraham Abel Gombiner. W XX wieku nauczali rabini Salomon Akiwa Eger, Elijah Ragoler, Meir Auerbach i Jechaskiel Lipszyc.

Cmentarze

Ul. Nowy Świat rok założenia 1287, zdewastowany i zniszczony. Nagrobkami Niemcy wybrukowali Kanał Rypinkowski. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ulokowano tam szereg obiektów: stację pogotowia ratunkowego, 4 bloki mieszkalne oraz ośrodek szkolno-wychowawczy dla dzieci opóźnionych w rozwoju ze szkołą, internatem, warsztatami i boiskiem. Ul. Podmiejska założony w 1896 roku. powierzchnia 1,1 ha, ogrodzony. Zachowało się około 100 nagrobków. Fundacja Rodziny Nissenbaumów 10 czerwca 1988 roku zwróciła się o podkłady geodezyjne nowszego cmentarza. Jednocześnie zainteresowała się również starym cmentarzem. W październiku 1988 roku Fundacja została powiadomiona przez sekretarza ziomkostwa kaliszan w Izraelu, że Kanał Rypinkowski wyłożony jest macewami. Z uwagi na porę zimową nie można było przystąpić do prac. W maju 1989 roku wydobyto około 2000 macew z kanału i złożono tymczasowo na nowym cmentarzu. Na starym cmentarzu prowadzone były prace przy budowie ciepłociągu. Robotnicy natrafili na szczątki ludzkie.

Fundacja

Fundacja Rodziny Nissenbaumów interweniowała, żądając zaprzestania prac. W tym samym czasie interweniowała również w sprawie rozkradania płyt nagrobnych z nowszego cmentarza. Po zbadaniu ich okazało się, że pochodzą one ze starego cmentarza i dlatego zostały tam przeniesione na początku 1990 roku. Przez cały czas Fundacja prowadziła też własne prace i koordynowała wszystkie prace renowacyjne na nowszym cmentarzu. Liczne starania podjęte przez Fundację doprowadziły wreszcie, na początku 1991 roku, do cofnięcia decyzji lokalizacyjnej ciepłociągu. Skarb Państwa wyasygnował w marcu 1991 roku 800 min zł na zmianę projektu i przeprowadzenie ciepłociągu inną trasą. Ustalono, że jedyny nie zabudowany fragment cmentarza, na którym urządzono swego czasu boisko, zostanie upamiętniony i postawiony tam będzie przez Fundację ohel cadyka Gombinera. 16 kwietnia 1991 roku odbyła się w Kaliszu uroczystość rytualnego pochowania wydobytych szczątków wraz z ziemią. W dniu 5 lipca 1991 roku spór wybuchł na nowo: z polecenia miejscowego wojewody przewieziono macewy na nowy cmentarz, dążąc do reaktywowania na najstarszym żydowskim cmentarzu w Polsce boiska szkolnego. Fundacja Rodziny Nissenbaumów wystąpiła z natychmiastowym protestem i interwencją. Sprawą zainteresowana została Dezpośrednio cała Rada Stosunków Polsko-Żydowskich przy Prezydencie RP.