 | KALISZ
Przypuszczalna data przybycia pierwszych Żydów do
Kalisza określona została na rok 1138. 16 sierpnia 1264
roku książę Bolesław Pobożny, chcąc ożywić osadnictwo
żydowskie, wydał zbiór przywilejów zwany Statutem kaliskim.
Statut składał się z 37 artykułów i regulował podstawowe
sprawy gospodarcze, organizacyjne i kultowo-religijne.
Oparty na prawodawstwie stosowanym wobec Żydów
w Czechach, Austrii i na Węgrzech, stanowił regulację
prawną wszytkich gmin żydowskich w Wielkopolsce, a
od 1334 roku potwierdzony przez Kazimierza Wielkiego w
całej Polsce.
W połowie XIV wieku istniała już w Kaliszu dzielnica żydowska
z własną synagogą. Pierwszym znanym z imienia
rabinem był w 1427 roku Michoel (Żydzi nie nosili jeszcze
wtedy nazwisk, zostały wprowadzone dla wszystkich
dopiero w 1810 roku). W 1542 roku, z powodu załamania się
prosperity gospodarczej doszło do rozruchów antyżydowskich.
Tłum wdarł się do synagogi, sprofanował Torę.
Król przestrzegł mieszkańców Kalisza, że w razie powtórzenia
się zamieszek ukarze ich wysoką grzywną.
W tym czasie osadnictwo żydowskie rozwinęło się
wskutek napływu uchodźców z Pragi czeskiej i Węgier.
Istniało wówczas 18 domów żydowskich i szkoła. Do kolejnego
wrzenia antyżydowskiego doszło w 1653 roku, gdy
wybuchła zaraza, za której przywleczenie obwiniano Żydów.
Grożono nawet wypędzeniem ich z miasta. W 1676
roku Jan III Sobieski potwierdził jednak przywileje Statutu
kaliskiego. W połowie XVIII wieku liczba Żydów w Kaliszu
przekraczała 1000 osób i stale wzrastała, stanowiąc blisko
30% ogółu mieszkańców. Także w okresie zaborów
tendencja ta nie załamała się. Przeciwnie, w 1804 roku na 7
tyś. mieszkańców było ponad 2100 Żydów. W 1808 roku
na 6,8 tyś. mieszkańców było już ponad 2,5 tyś. Żydów.
W 1812 roku gmina żydowska nie zapłaciła podatku za
przemarsz wojsk napoleońskich i za karę zamknięto Jej
synagogę. Podobnie zamierzano ukarać Żydów za absencję
w powstaniu 1831 roku. Jedynym znanym z nazwiska
Żydem, który dobrowolnie brał udział w powstaniu był polski
patriota Aleksander Morgensztern, syn miejscowego lekarza.
W połowie XIX wieku Żydzi stanowili już 40%
mieszkańców Kalisza. W 1836 roku otwarto żydowski szpital, nato-
miast dzięki staraniom Ludwika Mamrotha powstała w
Kaliszu trzyklasowa szkoła żydowska. Nowa synagoga
wzniesiona została w 1911 roku, a w 1916 otwarto
żydowską szkołę średnią. Po l wojnie światowej czynne były
trzy dalsze szkoły, wychodziły tygodniki ?Di Kaliszer
Wochn" i ?Kaliszer Lebn". We wrześniu 1939 roku Żydzi
stanowili 50% mieszkańców miasta, było ich około 20 tyś.
Getto zostało utworzone przez Niemców już w
listopadzie 1939 roku. W grudniu podjęto masowe wysiedlenia
do obozu pracy w Koźminku, do getta w Łodzi i do obozu
zagłady w Chełmnie nad Nerem. W listopadzie 1939 roku
rozpoczęli też Niemcy masowe egzekucje na terenie
cmentarza żydowskiego i przy ul. Podmiejskiej. W końcu
1940 roku w Kaliszu pozostało zaledwie 495 Żydów. Rok
później 200 Żydów wywieziono do Chełmna a resztę do
getta łódzkiego.
Kalisz wydał wielu sławnych rabinów, cadyków i
naukowców żydowskich. W 1641 roku urodził się tam
Bass-Szabtai ben Josef, w latach 1636-1643 działał Salomon
Zalman, własną jesziwę założył Jisroel Szapiro, nauczali
Juda ben Nissan i cadyk Abraham Abel Gombiner. W XX
wieku nauczali rabini Salomon Akiwa Eger, Elijah Ragoler,
Meir Auerbach i Jechaskiel Lipszyc.
Cmentarze
Ul. Nowy Świat rok założenia 1287, zdewastowany i
zniszczony. Nagrobkami Niemcy wybrukowali Kanał
Rypinkowski. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych
ulokowano tam szereg obiektów: stację pogotowia
ratunkowego, 4 bloki mieszkalne oraz ośrodek szkolno-wychowawczy
dla dzieci opóźnionych w rozwoju ze szkołą, internatem,
warsztatami i boiskiem.
Ul. Podmiejska założony w 1896 roku. powierzchnia
1,1 ha, ogrodzony. Zachowało się około 100 nagrobków.
Fundacja Rodziny Nissenbaumów 10 czerwca 1988 roku
zwróciła się o podkłady geodezyjne nowszego
cmentarza. Jednocześnie zainteresowała się również starym
cmentarzem. W październiku 1988 roku Fundacja została
powiadomiona przez sekretarza ziomkostwa kaliszan w
Izraelu, że Kanał Rypinkowski wyłożony jest macewami. Z
uwagi na porę zimową nie można było przystąpić do prac.
W maju 1989 roku wydobyto około 2000 macew z kanału i
złożono tymczasowo na nowym cmentarzu.
Na starym cmentarzu prowadzone były prace przy
budowie ciepłociągu. Robotnicy natrafili na szczątki ludzkie.
Fundacja
Fundacja Rodziny Nissenbaumów interweniowała, żądając
zaprzestania prac. W tym samym czasie interweniowała
również w sprawie rozkradania płyt nagrobnych z
nowszego cmentarza. Po zbadaniu ich okazało się, że
pochodzą one ze starego cmentarza i dlatego zostały tam
przeniesione na początku 1990 roku. Przez cały czas
Fundacja prowadziła też własne prace i koordynowała
wszystkie prace renowacyjne na nowszym cmentarzu.
Liczne starania podjęte przez Fundację doprowadziły
wreszcie, na początku 1991 roku, do cofnięcia decyzji
lokalizacyjnej ciepłociągu. Skarb Państwa wyasygnował w
marcu 1991 roku 800 min zł na zmianę projektu i
przeprowadzenie ciepłociągu inną trasą. Ustalono, że jedyny nie
zabudowany fragment cmentarza, na którym urządzono
swego czasu boisko, zostanie upamiętniony i postawiony
tam będzie przez Fundację ohel cadyka Gombinera. 16
kwietnia 1991 roku odbyła się w Kaliszu uroczystość
rytualnego pochowania wydobytych szczątków wraz z ziemią.
W dniu 5 lipca 1991 roku spór wybuchł na nowo: z
polecenia miejscowego wojewody przewieziono macewy na
nowy cmentarz, dążąc do reaktywowania na najstarszym
żydowskim cmentarzu w Polsce boiska szkolnego.
Fundacja Rodziny Nissenbaumów wystąpiła z natychmiastowym
protestem i interwencją. Sprawą zainteresowana została
Dezpośrednio cała Rada Stosunków Polsko-Żydowskich
przy Prezydencie RP.
|  |