 | TARNÓW
Cmentarz
Żydzi przybyli do Tarnowa w XV wieku, gdy miasto
otrzymało przywilej zwalniający od opłat handlowych. Początkowo
osiedlali się poza murami miejskimi i dopiero w
1581 roku otrzymali zezwolenie na zamieszkanie w obrębie
murów. W 1583 roku otrzymali również zgodę na budowę
synagogi cmentarza na terenach podmiejskich. W
XVII wieku na przemian obdarowywani byli przywilejami,
bądź ograniczani w prawach, jak w 1633 roku. kiedy zakazano
im poszerzania osadnictwa. Cztery lata później, nowym
przywilejem, wręcz zachęcano do tego, uwalniając
od sądów miejskich.
W wiekach XVII i XVIII pożary, najazdy i epidemie zahamowały
nieco rozwój miasta i, tym samym, żydowskiego
osadnictwa. Dopiero w drugiej połowie XVIII wieku ożywiło
się ono na nowo w związku z powołaniem w 1787 roku
przez zaborcę samorządów miejskich. Dalsze ożywienie
wniosła budowa w 1852 roku linii kolejowej. W 1788 roku
założono w Tarnowie pierwszą szkołę żydowską, której rektorem
był Naftali Herz Homberg. W 1842 roku oddano do
użytku szpital żydowski.
W Tarnowie urodził się znany pisarz hebrajski Mordechaj
Dawid Brandstaeter. Natomiast w 1890 roku baron de
Hirsch założył szkołę hebrajską. W tym czasie zamieszkiwało
w Tarnowie ponad 11 tyś. Żydów, co stanowiło 43%
ludności. Z zarządzie gminy natomiast dominowali zwolennicy
Haskali. Po l wojnie światowej ludność żydowska
wzrosła do ponad 15,5 tyś., a we wrześniu 1939 roku wynosiła
około 25 tyś., z czego 18 tyś. mieszkało w śródmieściu,
w starej dzielnicy żydowskiej.
W maju 1940 roku Niemcy dokonali pierwszej deportacji
do Oświęcimia tarnowskiej inteligencji żydowskiej. W marcu
1941 roku utworzono getto, w którym zgromadzono 40
tyś. Żydów, także z okolicy. W czerwcu 1942 roku nastąpiła
pierwsza deportacja 12 tyś. Żydów do obozu zagłady w
Bełżcu, we wrześniu tegoż roku dalszych 5 tyś. do obozu
zagłady w Oświęcimiu i 3 tyś. do obozu pracy w Płaszowie.
Ostatnich 300 Żydów wywieziono w grudniu 1943 roku do obozu w Płaszowie.
Synagoga
Zbudowana w XVII wieku, spalona przez Niemców,
rozebrana, pozostała jedynie bima z kopułą na 4 kolumnach.
Ruinę zakonserwowano, ogrodzono i w 1986 roku
nakryto dachem. W 1989 roku umieszczono płytę granitową
z informacją o synagodze.
Dom modlitwy przy ul. Goldhammera 1, czynny.
Cmentarz
Założony w 1583 roku, powierzchnia 3,19 ha, ogrodzony
murem ceglanym. Zachowało się około 3 tyś. nagrobków,
najstarszy z 1734 roku. Obelisk postawiono na zbiorowych
mogiłach około 15 tyś. Żydów zamordowanych podczas
okupacji. W lutym 1988 roku powstał Komitet Opieki nad
Zabytkami Kultury Żydowskiej, z którego inicjatywy podjęto
prace porządkowe i renowacyjne. W ścianie muru od strony
południowej umieszczono tablice upamiętniające pomordowanych.
Na cmentarzu znajduje się kwatera wojskowa z
I wojny światowej z grobami Żydów-legionistów.
Judaika
Mykwa z 1904 roku, wybudowana w stylu mauretańskim
według projektu inż. F. Hackbaila i M, Mikosia. Obecnie
jest łaźnią miejską.
Szpital żydowski z fundacji Debory Wekeler-Menkesowej
z 1842 roku, później rozbudowywany w latach 1915 i
1939. Obecnie znajduje się w kompleksie szpitala wojewódzkiego.
Towarzystwo Kredytowe budynek z 1890 roku.
Dom starców początkowo szpitalny, od 1913 roku żydowski dom starców.
Sierociniec zbudowany w 1913 roku.
Trzy budynki szkolne: z 1899 roku początkowo szkoła
sieci ?Jawne", a od 1937 roku gimnazjum hebrajskie, z
1918 roku pierwsza w Tarnowie szkoła sieci ?Safa Berura"
oraz szkoła Talmud Tora, obecnie Zespół Szkół Medycznych.
Muzeum Okręgowe cenne zabytki sztuki i kultury żydowskiej,
rękopisy, druki, księgozbiory.
Fundacja
Fundacja Rodziny Nissenbaumów zainteresowana zo-
stała zabytkami żydowskimi Tarnowa w sierpniu 1987 ro-
ku. W lutym 1989 roku została zawarta umowa w zakresie
odbudowy muru, w sierpniu rabin Aaron Teitelbaum zwró-
cił się do Fundacji z prośbą o niezależne zajęcie się
cmentarzem. 28 sierpnia 1989 roku Fundacja otrzymała w
tym zakresie specjalne pełnomocnictwo.
|  |