TARNÓW

Cmentarz

Żydzi przybyli do Tarnowa w XV wieku, gdy miasto otrzymało przywilej zwalniający od opłat handlowych. Początkowo osiedlali się poza murami miejskimi i dopiero w 1581 roku otrzymali zezwolenie na zamieszkanie w obrębie murów. W 1583 roku otrzymali również zgodę na budowę synagogi cmentarza na terenach podmiejskich. W XVII wieku na przemian obdarowywani byli przywilejami, bądź ograniczani w prawach, jak w 1633 roku. kiedy zakazano im poszerzania osadnictwa. Cztery lata później, nowym przywilejem, wręcz zachęcano do tego, uwalniając od sądów miejskich. W wiekach XVII i XVIII pożary, najazdy i epidemie zahamowały nieco rozwój miasta i, tym samym, żydowskiego osadnictwa. Dopiero w drugiej połowie XVIII wieku ożywiło się ono na nowo w związku z powołaniem w 1787 roku przez zaborcę samorządów miejskich. Dalsze ożywienie wniosła budowa w 1852 roku linii kolejowej. W 1788 roku założono w Tarnowie pierwszą szkołę żydowską, której rektorem był Naftali Herz Homberg. W 1842 roku oddano do użytku szpital żydowski. W Tarnowie urodził się znany pisarz hebrajski Mordechaj Dawid Brandstaeter. Natomiast w 1890 roku baron de Hirsch założył szkołę hebrajską. W tym czasie zamieszkiwało w Tarnowie ponad 11 tyś. Żydów, co stanowiło 43% ludności. Z zarządzie gminy natomiast dominowali zwolennicy Haskali. Po l wojnie światowej ludność żydowska wzrosła do ponad 15,5 tyś., a we wrześniu 1939 roku wynosiła około 25 tyś., z czego 18 tyś. mieszkało w śródmieściu, w starej dzielnicy żydowskiej. W maju 1940 roku Niemcy dokonali pierwszej deportacji do Oświęcimia tarnowskiej inteligencji żydowskiej. W marcu 1941 roku utworzono getto, w którym zgromadzono 40 tyś. Żydów, także z okolicy. W czerwcu 1942 roku nastąpiła pierwsza deportacja 12 tyś. Żydów do obozu zagłady w Bełżcu, we wrześniu tegoż roku dalszych 5 tyś. do obozu zagłady w Oświęcimiu i 3 tyś. do obozu pracy w Płaszowie. Ostatnich 300 Żydów wywieziono w grudniu 1943 roku do obozu w Płaszowie.

Synagoga

Zbudowana w XVII wieku, spalona przez Niemców, rozebrana, pozostała jedynie bima z kopułą na 4 kolumnach. Ruinę zakonserwowano, ogrodzono i w 1986 roku nakryto dachem. W 1989 roku umieszczono płytę granitową z informacją o synagodze. Dom modlitwy przy ul. Goldhammera 1, czynny.

Cmentarz

Założony w 1583 roku, powierzchnia 3,19 ha, ogrodzony murem ceglanym. Zachowało się około 3 tyś. nagrobków, najstarszy z 1734 roku. Obelisk postawiono na zbiorowych mogiłach około 15 tyś. Żydów zamordowanych podczas okupacji. W lutym 1988 roku powstał Komitet Opieki nad Zabytkami Kultury Żydowskiej, z którego inicjatywy podjęto prace porządkowe i renowacyjne. W ścianie muru od strony południowej umieszczono tablice upamiętniające pomordowanych. Na cmentarzu znajduje się kwatera wojskowa z I wojny światowej z grobami Żydów-legionistów.

Judaika

Mykwa z 1904 roku, wybudowana w stylu mauretańskim według projektu inż. F. Hackbaila i M, Mikosia. Obecnie jest łaźnią miejską.

Szpital żydowski z fundacji Debory Wekeler-Menkesowej z 1842 roku, później rozbudowywany w latach 1915 i 1939. Obecnie znajduje się w kompleksie szpitala wojewódzkiego. Towarzystwo Kredytowe budynek z 1890 roku. Dom starców początkowo szpitalny, od 1913 roku żydowski dom starców. Sierociniec zbudowany w 1913 roku. Trzy budynki szkolne: z 1899 roku początkowo szkoła sieci ?Jawne", a od 1937 roku gimnazjum hebrajskie, z 1918 roku pierwsza w Tarnowie szkoła sieci ?Safa Berura" oraz szkoła Talmud Tora, obecnie Zespół Szkół Medycznych. Muzeum Okręgowe cenne zabytki sztuki i kultury żydowskiej, rękopisy, druki, księgozbiory.

Fundacja

Fundacja Rodziny Nissenbaumów zainteresowana zo- stała zabytkami żydowskimi Tarnowa w sierpniu 1987 ro- ku. W lutym 1989 roku została zawarta umowa w zakresie odbudowy muru, w sierpniu rabin Aaron Teitelbaum zwró- cił się do Fundacji z prośbą o niezależne zajęcie się cmentarzem. 28 sierpnia 1989 roku Fundacja otrzymała w tym zakresie specjalne pełnomocnictwo.